4. Sınıf Fen Bilimleri Besinler ve Özellikleri

Besinler ve dengeli beslenme her insanın çok iyi bilmesi gereken, bütün hayatı boyunca uygulaması gereken bir konudur. Canlıların beslenmesini, yaşamsal etkinliklerini sürdürmesini sağlayan, yiyecek ve içeceklere besin denir. Besinleri üç temel kaynaktan elde ederiz.
Bunlar;
Hayvansal besinler (et, süt, yumurta),
Bitkisel besinler (sebzeler, meyveler) ve
Cansız doğadan elde edilen besinler (su ve madensel tuzlar) dır.

Besinler vücutta;
Enerji verici,
Yapıcı - onarıcı,
Düzenleyici olarak farklı görevler alır.
Besinlerde birden fazla besin içeriği bulunabilir. Besinlerin sınıflandırılması yapılarında en çok bulunan besin içeriğine göre olur.

ENERJİ VEREN BESİNLER
KARBONHİDRATLAR
Canlılar; yürümek, koşmak vb. yaşamsal faaliyetler için gereken enerjiyi öncelikle karbonhidratlardan sağlar. Buğday, patates, pirinç, mercimek, yulaf karbonhidrat yönünden zengin besin maddeleridir. Ayrıca şeker pancarı, bal, süt, üzüm vb. yiyeceklerde ve kavun, karpuz, şeftali, çilek, kiraz ve muz gibi meyvelerde şeker bulunur. Şekerli yiyecekler karbonhidratlı besinlerdir.
Bitkisel besinlerde en bilinen karbonhidrat çeşitleri; Nişasta ve Selülozdur. Hayvansal besinlerde ise glikojendir. Örneğin; Patates üzerine bir damla iyot çözeltisi (lügol) damlatılırsa patates çözeltisi mavi-mor renk alır. Bu renk değişimi patateste karbonhidrat bulunduğunu gösterir.
NOT: Fazla miktarda alınan karbonhidratlı besinler yağa dönüşür. Bu da şişmanlığa yol açar.

YAĞLAR
Vücudumuz için gerekli olan enerji öncelikle karbonhidratlardan, sonra yağlardan sağlanır. Yağlar; karbonhidrat ve proteinlerin iki katı enerji sağlar. Yağların yakılması için karbonhidratların azalmış olması gerekir.
Yağlar; Depolandıkları yerde organlara destek olur ve dış etkilerden korurlar. Hücrelerin yapısında yer aldığı için aynı zamanda yapıcı ve onarıcı kabul edilirler. Yağlar, bitkisel ve hayvansal besinlerden elde edilir. Zeytin, ayçiçeği, soya fasulyesi, susam, ceviz ve fındık gibi bitkisel besinlerde bitkisel yağlar vardır . Peynir, tereyağı, kaymak, süt ve balık gibi hayvansal besinler yağ bakımından zengindir. Bir besin maddesinde yağ olduğunu anlamak için; besin maddesi bir kağıda sürülür. Kağıtta parlak bir leke oluşursa yağ içeriyor demektir. Örneğin; ceviz, fıstık veya fındık ezilerek beyaz kağıt üzerine konulursa kağıtta parlak leke oluşur.
Yağlar iki çeşittir.
Hayvansal besinlerdeki yağlara doymuş yağ denir. Katı haldedir. Örnek: Tereyağı.
Bitkisel besinlerdeki yağlara doymamış yağ denir. Sıvı haldedir. Örnek Ayçiçek yağı.

YAPICI ONARICI BESİNLER
PROTEİNLER Vücudumuzda yapıcı - onarıcı görevini üstlenen besinler proteinlerdir.
Proteinlerin Görevleri:
» Yaraların iyileşmesi,
» Kasların gelişmesi,
» Canlıların büyümesi ve gelişmesi,
» Tırnak ve saçların uzaması,
» Zeka gelişimi ve
» Vücudun mikroplara karşı dayanıklı olması için proteinler gereklidir.

Proteinler, bitkisel ve hayvansal besinlerden elde edilir. Et, yumurta, süt, tavuk, yoğurt, peynir ve balık proteince zengin hayvansal besinlerdir. Tahıllar (buğday, arpa, çavdar, yulaf vb.), Baklagiller (fasulye, bakla, nohut vb.), Kuruyemişlerde (fındık, ceviz vb.) proteince zengin bitkisel besinlerdir.
Hayvansal besinlerin protein değeri, bitkisel besinlerinkinden daha fazladır. Dengeli beslenmek için her ikisinden de yeterince yemeliyiz. Yağlar ve karbonhidratlar da zaman zaman yapıcı-onarıcı görev yapsa da en önemli yapıcı onarıcı besin proteinlerdir.

» Yağlar ve proteinler kolay parçalanamaz. Bu yüzden öncelikle karbonhidratlar enerji verici olarak yakılır.
» Bir besin maddesine bir kaç damla nitrik asit damlatılır. Besin maddesi üzerinde sarı bir renk oluşursa protein içerdiği anlaşılır. Örneğin; yumurtanın akı üzerine 1 damla nitrik asit damlatılırsa sarı renk alır. Bu, yumurtanın beyazında protein olduğunu gösterir.

VİTAMİNLER
Vitaminler vücudun direncini artırır, vücudumuzu hastalıklara karşı korur, büyüme ve gelişmemize yardımcı olur. Vitaminler meyve ve sebzelerde bol miktarda bulunur. En önemli vitamin gruplarını kısaca tanıyalım
A Vitamini
Bulunduğu besinler: Tereyağı, et, balık ve balık yağı, süt, yumurta, peynir, yeşil sebzeler, havuç, domates, baklagiller, ceviz ve fıstık.
Görevi: Göz sağlığı ve kemik gelişimini sağlar.
B Vitamini
Bulunduğu besinler: Tahıllar, yeşil sebzeler, ekmek, yumurta, et, süt, turunçgiller ve çilek.
Görevi: Sinir ve kasların gelişmesi için gereklidir.
C Vitamini
Bulunduğu besinler: Portakal, limon, mandalina, domates, çilek, koyu yeşil sebzeler, yapraklı lahana, maydanoz, böğürtlen ve kuşburnu.
Görevi: Diş ve diş eti sağlığı için gereklidir. Vücut direncini arttırır.
D Vitamini
Bulunduğu besinler: Tereyağı, balık ve balık yağı, yumurta, peynir süt ve sebzeler.
Görevi: Kemik ve diş gelişimi için gereklidir.
E Vitamini
Bulunduğu besinler: Tahıllar, yumurta, süt, peynir, kırmızı et, şeftali ve muz.
Görevi: A vitaminiyle beraber vücudun büyümesini sağlar.
K Vitamini
Bulunduğu besinler: Lahana, et, mısır, çilek, ıspanak, bazı yeşil sebzeler, kara ciğer, şeftali, muz ve pirinç.
Görevi: Kanın pıhtılaşmasını ve yaraların iyileşmesini sağlar.

» Doktor önerisi olmadan vitamin hapları ve şurupları kullanılmamalıdır.
» Bazı vitaminlerin eksikliği kadar fazlalığı da sağlığımızı olumsuz etkiler.
» Vücudumuzun ihtiyacı olan vitaminleri öncelikle besinlerden karşılamalıyız.

SU
Vücudumuzun; yaklaşık %70'i sudur. Susuz yaşam olmaz. Vücudumuzun su ihtiyacını su ve su içeren yiyeceklerle karşılarız. Su iyi bir çözücüdür. İçinde vücut için gerekli mineraller çözünmüş olarak bulunur. Kana akıcılık sağlar. Bu sayede besin ve oksijenin taşınmasına yardımcı olur. Vücudumuzun sıcaklığı yükseldiğinde terleme yoluyla su dışarıya atılarak vücut sıcaklığı ayarlanır. Sıcak havalarda fazla su içmemizin nedeni de budur. Bütün besinlerde az ya da çok su vardır. Karpuzun %92'si, yer fıstığının %3'ü sudur.

MİNERALLER
Vücudumuzun kemik ve kan gibi yapılarının maddeleridir. Örneğin; Kalsiyum, fosfor, demir. Değişik miktar ve çeşitte olmak üzere mineraller hemen her besinde bulunur. Mineraller; Süt, sebze ve tahıllarda, proteinli besinlerde (deniz ürünleri, et, karaciğer,yumurta), sofra tuzunda, suda, bazı meyvelerde ve kuru yemişlerde (fındık, ceviz, badem) bulunur.

» Kemik ve dişlerinin kuvvetli ve sağlıklı olması, kalsiyum ve fosfora bağlıdır. Kalsiyum en çok süt ürünlerinde, fosfor en çok balıkta bulunur.
» Kandaki bazı proteinlerin yapısında da demir bulunur. Demir en çok yeşil yapraklı sebzelerde ve hayvansal proteinlerde bulunur.
» İyot yetersizliği öğrenme ve algılama yeteneğini dolayısıyla okul başarısını düşürüyor. İyot yetersizliğine bağlı guatr hastalığı ülkemizde yaygın bir sağlık sorunudur.